კინოფრანშიზა

(შემოკლებული ვარიანტი)

თანამედროვე კინოინდუსტრიაში კინობიზნესის ერთ–ერთი წარმატებული მართვის მეთოდია ფრენშაიზინგი.

საერთო გადმოსახედიდან ფრენშაიზინგს აღიქვამენ, სავაჭრო ნიშნის იჯარას, რომლის საფუძველზეც ერთი კომპანია იწყებს ახალი პროდუქციის შექმნას მეორე წარმატებული კომპანიის ბრენდით. სადაც ორგანიზაცია იხდის ბრენდის საფასურს (როიალტს). ესაა ფრენშაიზინგი ობივატელური ხედვით.

რაც შეეხება კინოფრანშიზას, ფრანშიზა–ფრენშაიზინგის ხელშეკრულებაში ერთი მხარის მიერ, მეორე მხარის მიმართ გაცემული ნებართვაა. მხარეებში ნებართვის მფლობელია ფრენშაიზერი, ხოლო ნებართვის მიმღებია ფრენშაიზი.

კინოფრანშიზის შესახებ უფრო ნათელი წარმოდგენა, რომ შეგვექმნას, მოვიყვანოთ მაგალითები. მსოფლიო კინოინდუსტრიაში უკვე დიდი ხანია კინოფრანშიზა წარმატებულ ბიზნეს–მოდელად იქცა.

როგორც www.deadline.com გვეუბნება, 13 წლის განმავლობაში კინოკომპანია Warner Bros-ს პატარა ჯადოქარმა ჰარი პოტერმა (Harry Potter) 21$ მილირდზე მეტი მოუტანა. აქედან გამომდინარე თუ არ ჩავთვლით ინფლაციას შეიძლება ითქვას, რომ კინომატოგრაფიის ისტორიაში Harry Potter–ი ყველაზე შემოსავლიანი კინოფრანშიზაა. თუ დროში ინფლაციის პროცესს გავითვალისცინებთ, პირველ ადგელზე „ჯეიმს ბონდი“–ს კინოფრანშიზა ითვლება. Harry Potter–ს 21$ მილიარდიდან პირველი 6,4$ მილიარდი პირველმა შვიდმა ფილმმა აშოვნინა, რიგითობით მერვე კინოფრანშიზამ „ჰარი პოტერი და სიკვდილის საჩუქრები–II, მარტო ჩვენებებით, დამატებით ერთ მილიარდამდე 955 417 476$ მოუტანა. ცალ–ცალკე პირველი შვიდი ფილმის შემოსავლები ასეთია: „ჰარი პოტერი და ფილოსოფიური ქვა“ 974 755 371$, „ჰარი პოტერი და საიდუმლო ოთახი” 878 979 634$, „ჰარი პოტერი და აზკაბანის ტყვე“ 796 688 549$, „ჰარი პოტერი და ცეცხლოვანი თასი“ 896 911 078$, „ჰარი პოტერი და ფენიქსის ორდენი“ 939 885 929$, „ჰარი პოტერი და ნახევარსისხლა პრინცი“ 934 416 487$, „ჰარი პოტერი და სიკვდილის საჩქრები I” 955 417 476$. Warner Bros-ს 3,9$ მილიარდი დისკების გაყიდვამ მოუტანა, 1$ მილიარდი ტელეჩვენებებიდან შემოვიდა, 1,5$ მილიარდი შემოვიდა ვიდეოთამაშებიდან, ხოლო ჯოანა როულინგის (Joanne Rowling) წიგნმა 1,2$ მილიარდი შემოიტანა (მსოფლიოში სულ 68 ენაზე ითარგმნა და გაიყიდა 450 მილიონ ეგზემპლარზე მეტი).

რაც შეეხება Warner Bros-ის კინოფრანშიზის სხვა საინტერესო შემოსავლებს, ფილმი ”ვარსკვლავური ომები“–ს ბოლო დროის ყველაზე საინტერესო შემოსავლად ითვლება კინოფრანშიზის სიმბოლიკების, სათამაშოებისა და  სუვენირების გაყიდვა. ყველაფერმა ამან კინოკომპანიას 7$ მილიარდზე მეტი მოუტანა და ყოველწლიურად ამ თანხას ერთი მილიარდი ემატება.

ფრენშაიზინგის მოდელმა თავისი ეფექტიანობა დაამტკიცა ბევრ წარმატებულ კომპანიასა თუ ბიზნესში. ამ მოდელის ეფექტიანობა გამოიხატება იმ ფაქტორებში, რომლებიც მას განასხვავებენ მართვის სხვა ეკონომიკური მოდელებისგან. ფრენშაიზინგის ახსნა შეიძლება ერთი მრავლისმეტველი წინადადებით – „ეკონომკური მოდელი, რომელიც გვთავაზობს მთელ რიგ დამატებით შეღავათებს და პრივილეგიებს.“ ფრენშაიზინგის ხელშეკრულება მრავლისმომცველი შინაარსისიაა. ამ ხელშეკრულებას ხშირ შემთხვევაში აიგივებენ ლიცენზიის, ერთობლივი საქმიანობის, დისტრიბუციის და სხვა მსგავს ხელშეკრულებებთან. უნდა აღვნიშნოთ, რომ ფრენშაიზინგი არ წარმოადგენს სხვა რომელიმე ხელშეკრულების ტრანსფორმირებულ სახეს და იგი არ მიეკუთვნება რომელიმე ზემოაღნიშნულ ხელშეკრულებას. ფრენშაიზინგი არის მართვის მოდელი, რომელშიც შესაბამისად გამოყენებულია სხვადასხვა ხელშეკრულების ელემენტები. ფრენშაიზინგი უკეთეს შემთხვევაში წარმოადგენს მოდელს, რომელიც იხილავს წარმტებული, მსხვილი კომპანიების ურთიერთობას შედარებით მომცრო კომპანიებთან. მართვის მოდელში აქცენტი უნდა გაკეთდეს ორმხრივ სარგებლიანობაზე, რომლის საბოლოო შედეგი არსებული რესურსების ეფექტიანი გამოყენება იქნება.

კინოფრანშიზის ჩამოყალიბებასა და განვითარებას მსოფლიო კინოინდუსტრიაში გარკვეული ისტორია აქვს. ვინაიდან კინო, როგორც წარმოების დარგი, ეკონომიკის ნაწილს წარმოადგენს და კინოფრანშიზა კი არის ეკონომიკური მეცნიერების მართვის ერთ–ერთი მოდელი, აქედან გამომდინარე, საჭიროა კინოფრანშიზის თეორიული გაანალიზება და მისი დადებითი და უარყოფითი მხარეების შესწავლა.

საქრთველოს სამოქალაქო კოდექსში (თავი7, მუხლი 607) ნათქვამია:

„ფრენშაიზინგის ხელშეკრულება გრძელვადიანი ვალდებულებითი ურთიერთობაა, რომლითაც დამოუკიდებელი საწარმოები ორმხრივად კისრულობენ, საჭიროების მიხედვით, სპეციფიკურ ვალდებულებათა შესრულების გზით ხელი შეუწყონ საქონლის წარმოებას, გასაღებასა და მომსახურებათა განხორციელებას.“

მაშასადამე, კინოფრანშიზის საგნის შემდგომი თეორიული კვლევა დამოკიდებულია იმაზე, თუ როგორ განვითარდება პრაქტიკაში პროექტის კონკრეტული მოდელი, ვინაიდან კინოფრანშიზა თავისი შემოქმედი ხასიათის გამო მუდმივი განვითარების პროცესშია. კინოფრანშიზის საგანიც, როგორც მეცნიერება პრაქტიკასთან ერთად მუდმივ გაფართოებასა და სრულყოფას განიცდის.

კინოფრანშიზის საგნის ერთ–ერთი მთავარი ატრიბუტია ბრენდი (შემდეგ თემაში ჩვენ ვისაუბრებთ საერთოდ კინობრენდის, როგორც კინოინდუსტრიის წარმატების სიმბოლოს შესახებ).

ბრენდი კინოპროდუქციის „სასაქონლო მნიშვნელობის“ ფასეულობას წარმოადგენს. ბრენდი პასუხისმგებელია ხარისხზე, ამასთან ერთად იგი ინდივიდუალურია და მნიშვნელოვნად განსხვავდება სხვა პროდუქციისგან.

თანამედროვე კინოინდუსტრია ყველაფერს აკეთებს იმისთვის, რომ ფრანშიზა იყოს განუმეორებელი და ამიტომაც კინომწარმოებლები რისკავენ, ყველაფერს აკეთებენ იმისთვის, რომ შექმნან მაღალი ხარისხის ბლოკბასტერები. უკანასკნელი ათი წლის განმავლობაში დამოუკიდებელმა კინოინდუსტრიამ, მაგალითად, ალფონსო კუარონი, სემ რეიმი, პოლ გრინგრასი, პიტერ ჯეკსონი, კრისტოფერ ნოლანი, სტივენ სოდერბერგი, ბრაინ სანგერი, ენგ ლი და ა.შ. ხელი მოკიდეს მაღალბიუჯეტიანი ბლოკბასტერების შექმნას. ყველაფერ ამაზე იმოქმედა იმანაც, რომ XX საუკუნის დასასრულს პროდიუსერები მიხვდნენ, რომ კინოფრანშიზის კომერციული წარმატება დამოკიდებული იყო იმაზე თუ როგორ განსხვავდებოდნენ ისინი ერთმანეთისგან და რამდენად მაღალი იყო მათი Art-შესაძლებლობები. ასეთი მდგომარეობა უფლებას გვაძლევს ვთქვათ, რომ დაიწყო Art–იფიცირებული ბლოკბასტერების ერა.

თანამედროვე ინდუსტრიის დიდი ნაწილი კინოფრანშიზით მიედინება. 90–იანი წლების ბოლოს აშკარად დაუჯერებელი იყო, რომ კინოფრანშიზა გახდა წარმატებული მოდელი კინობიზნესში. უკანასკნელ პერიოდში კინოჰიტებიდან მხოლოდ „ტიტანიკზე“ არ შექმნილა კინოფრანშიზა და ესეც იმის გამო, რომ შეუძლებელია ორჯერ ერთი და იგივე გემი ჩაძირო. კინოფრანშიზა აგებულია ფილმებთან ადამიანის წარმოდგენებზე და თავისებურ ბრენდზე, რომელიც პროექტს გაყიდვადუნარიანს ხდის. მაგალითად ფილმ „ბეტმენ“–ის პოპულარობა არა მარტო დაეხმარა „ბეტმენ–კომიქსების“ პოპულარობას, მეტიც მან აწია „ბეტმენის“ (1992–1995) ანიმაციური სერიალის რეიტინგიც. 1995 წლიდან კი გაიხსნა ვებ გვერდი, რომლის წყალობითაც ბეტმენის ფრანშიზული სათამაშოები და სუვენირები იყიდება. 1980–2000 წლებში კინოსტილის შექმნაში მარკეტინგი საკვანძო ტექნოლოგიად იქცა. კინობიზნესში გაჩნდა ახალი ტერმინი „სათამაშო ბლოკბასტერი“. „სათამაშო კინოფრანშიზებმა“ – „ბეტმენი“, „ვარსკვლავური ომები“, „იურული პარკი,“ „ტრანსფორმერები“, სათამაშოების, სუვენირების და კომპიუტერული თამაშების ფრანშიზის გაყიდვით კოლოსალურ ფინანსურ წარმატებებს მიაღწიეს.

რა ხდის ბრენდს პოპულარულს? ბრენდის პოპულარობა დამოკიდებულია პირველ რიგში მთავარი როლის შემსრულებელ ვარსკვლავებზე. მათი სახელები ტიტრებიდანვე ხვდება თვალს, რაც მიმართულია, დაწყებული კომერციული რისკების შემცირებაზე, დამთავრებული უამრავი ლოგოტიპითა და სავაჭრო ნიშნებით, რომლებიც ან დამზადებულია პროექტისთვის ან იქმნება ფილმის შემდგომი განვითარებისა და გაყიდვისთვის.

კონოინდუსტრიის განვითარება შესაძლებელია იმ სამი ბიზნეს წესის ერთობლიობის საშუალებით, რომლითაც დღეს ცხოვრობს თანამედროვე კინო – ესაა სინერგია, მარკეტინგი და საკუთრების უფლება.

სინერგია – სინერგიზმიდან (synergy) მოდის. ესაა სხვადასხვა ბიზნეს ერთეულებიდან მაღალი ეფექტიანობით შემოსული რესურსების (როგორც ფინანსური ასევე ადამიანური რესურსები) ნაკრები. აქ საუბარია ეფექტზე, რომელიც შეიძლება შევადაროთ 2 + 2 = 5 და უფრო მეტი. სინერგიზმი ხშირად გვხვდება დამატებითი შესაძლებლობების ექსპლუატაციის დროს. ესაა სინქრონოზაცია ინდივიდუალური, ჯგუფური და კინოკომპანიის ერთობლივი მოქმედებისა, რომელმაც უნდა მოიტანოს საუკეთესო შედეგი, იმასთან შედარებით, რაც შეიძლება მივიღოთ ცალ–ცალკე მოქმედების შემთხვევაში. მაგალითად კომპანიების შთანთქვისას ერთი კომპანია წარმატებულია როგორც კინომწარმოებელი, მეორეს წარმატებები აქვს კინომარკეტინგში, ხოლო მესამეს გააჩნია მაღალკვალიფიციური შემოქმედებითი ჯგუფი. ამ სამი ერთეულის გაერთიანებამ უნდა მოგვცეს ბევრად მაღალი ეფექტი ვიდრე ისინი მიაღწევდნენ ცალ–ცალკე.

თანამედროვე კინოში დგას კონგლომერატების ეპოქა, რომელიც ვითარდებ ორი მიმართულებით – მათ შორის პირველი ცდილობს შექმნას „ტრადიციული“ ბლოკბასტერები, რომელიც აგებულია უბრალო სიუჟეტებზე, მაღალი დონის სპეცეფექტებზე, რომელსაც მოყვება ფრანშიზის განვითარება (მაგალითად „ტრანსფორმერები“, „ადამიანი ობობა“, „ადამიანი X“ და ა.შ.). მეორე მიმართულება აქტიურად მიყვება „ელიტარულ“ თემებს და უჩვეულო, ვიზუალურ ესთეტიკას, მათ შორის კომპიუტერული თამაშების ესთეტიკას, რომელიც 90–იანი წლების ბოლოს გიგანტურ ბიზნესად ჩამოყალიბდა და აგრძელებენ თავის ესთეტიკურ მიმართულებებს. არტიფიცირებული ბლოკბასტერები საკმაო კონკურენციას უწევენ ჩვეულებრივ ბლოკბასტერებს, ისეთები როგორიცაა „ბეტმენი“, „მატრიცა“ ან „დასაწყისი“. არტიფიცირებული ბლოკბასტერები არსებობენ როგორც კინოფრანშიზის ერთ–ერთი შემადგენელი ნაწილი და ეს ყველაფერი მთლიანობაში ქმნის წარმატებულ ბრენდს. ეს ფილმები იცავენ იდეას „კინო რჩეულთათვის“ და მივყავართ იმ მარკეტინგულ კონცეფციამდე, რასაც აუდიტორიის სეგმენტაცია ჰქვია.

ბრენდის შესახებ უამრავი თეორიული თუ პრაქტიკული კვლევაა ჩატარებული. შემდეგ თემებში გავივლით კონკრეტული კინობრედების დაბადებისა და განვითარების მაგალითებს, მაგრამ არ იქნება სწორი კინოფრანშიზის განხილვა მისი მთავარი შემადგენელი ნაწილის, ბრენდის გარეშე.

მეცნიერება, რომელიც ქმნის ბრენდს სემონემიკა ეწოდება. სახელწოდება შედგება ბერძნული სიტყვებისგან semon (ნიშანი) + nemein (დანიშვნა). კინოკომპანია ცდილობს მოძებნოს ისეთი პარტნიორი, რომელთა ბრენდები კინოინდუსტრიაში ცნობადები არიან, ფრენშაიზინგის ხელშეკრულებაში კი ეს ფაქტორი პროექტის და კომპანიის წარმატების საწინდარია. ბრენდი მარკეტინგის კომპლექსის პიველი და ყველაზე მთავარი ელემენტია. კინოპროდუქტს უნდა ქონდეს სახელი, ტერმინი, ნიშანი, სიმბოლო, ნახატი ან წარწერა. ესაა სიმბოლოთა ერთობლიობა, რომელიც გამოისახება გრაფიკულად და განასხვავებს ერთი კომპანიის პროდუქციას სხვა კომპანიის პროდუქციისგან. თავის მხრივ არსებობს სამარკო ნიშანი (ემბლემა) ბრენდის ნაწილი, რომელიც გამოისახება და არ წარმოითქმება.

თანამედროვე მსოფლიოში ბრენდი ღრმად შემოვიდა საზოგადოების ყოველდღიურ ცხოვრებაში. ბრენდი შეიძლება შევაფასოთ ორ ძირითად გამოხატულებაში: ერთის მხრივ, როგორც პროდუქციის ინდივიდუალიზაციის საშუალება, ხოლო მეორეს მხრივ რეკლამის ინსტრუმენტი. ვერკმანი თავის წიგნში „სასაქონლო ნიშნები“ (Trade Marks) აღნიშნავენ, რომ სასაქონლო ნიშნები გაჩნდნენ იმ პერიოდში, „როდესაც კონკურენციის პრინციპებზე დაფუძნებულ დასავლეთის თანამედროვე ეკონომიკურ სისტემას უკვე მათ გარეშე არ შეეძლო“. მოყვანილი ციტატის საფუძველზე შეიძლება გაჩნდეს საპირისპირო მოსაზრება. ნუთუ ადრეულ საუკუნეებში გამოყენებული ნიშნები, სიმბოლოები და შტამპები არ წარმოადგენდნენ ბრენდებს? ავტორთა განმარტებით ეს ყველაფერი არ პასუხობდა ბრენდის ყველა იმ მოთხოვნას, რომელიც კაპიტალიზმის ეპოქაში ჩამოყალიბდა. მაგრამ მაინც შეიძლება გაგვიჩნდეს აზრი იმის შესახებ, რომ ბრენდს ღრმა ისტორიული ფესვები გააჩნია. სასაქონლო ნიშნების ჩამოყალიბება საზოგადოების პროგრესული განვითარების ზრდასთან ერთად განვითარდა. რადგან ეკონომიკის ისტორიას შევეხეთ, განვიხილოთ ფრენშაიზინგი.

ფრენშაიზინგის, სიტყვის წარმოშობა საკამათო საგნად არის ქცეული. ფრანგულ ლიტერატურაში ვხვდებით ასეთ განმარტებას: „ფრენშაიზინგი წარმოიშვა ფრანგული სიტყვისგან „franchise“, რაც ნიშნავს შეღავათს, პრივილეგიას. თუ წავიკითხავთ ინგლისურენოვან ლიტერატურას ვკითხულობთ: ”ფრენშაიზინგი წარმოიშვა ინგლისური სიტყვისგან „franchizing“, რაც ნიშნავს უფლებას, პრივილეგიას”. კამათის მიზეზი მხოლოდ და მხოლოდ იქიდან მოდის, რომ ბევრ ევროპულენოვან სიტყვას თავისი ეროვნულობის მიუხედავად (რადგან ისინი ერთობლიობაში რომანო–გერმანისტიკულ ენათა ჯგუფს მიეკუთვნებიან), ხშირ შემთხვევაში ერთი და იგივე მნიშვნელობა აქვთ. ფრენშაიზინგს კი იმდენად ღრმა ფესვები აქვს გადგმული შუასაუკუნეებში, რომ ძნელია ამ თეორიას მოუძებნო ეროვნული ნიადაგი.

კინოინდუსტრიაში ფრენშაიზინგის მოდელს პირველი პროექტის დასაწყისშივე განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებენ. ფრენშაიზერის მიზანია, რომ კინოფრანშიზის სწრაფი ზრდა, დიდი დანახარჯებისა და რისკის ფაქტორის შემცირების საფუძველზე მოხდეს. ფრენშაიზის კი, უკვე პოპულარულ და გამცდილ პროექტში შესვლაა.

კინოფრანშიზის მოდელის უპირატესობა, სხვა ტიპის მართვის მქონე კომპანიებთან მდგომარეობს იმაში, რომ კინოფრანშიზა ყველა შემთხვევაში უკვე გამოცდილი და წარმატებული პროექტია და ყველა სხვა მართვის მეთოდთან შედარებით სწრაფი და მაღალი ეფექტიანობით გამოირჩევა.

კინოფრანშიზას, როგორც წარმატებულ მოდელს გააჩნია თავისი სუსტი მხარეებიც.

ფრენშაიზერისთვის სირთულეს წარმოადგენს, მთლიანად აკონტროლოს თავისი ფრანშიზა. იგი ყოველთვის არ არის დარწმუნებული, რომ ფრენშაიზი მას მუდამ სწორ ინფორმაციას აწვდის. კინოფრანშიზის შემთხვევაში თუ ფრენშაიზი არაეფექტურად მართავს თავის პროექტს, ფრენშაიზერს კონსულტაციების გარდა მასზე ზემოქმედების არავითარი იარაღი არ გააჩნია, თუ რა თქმა უნდა ფრენშაიზი არ დაარღვევს ხელშეკრულებით გათვალისწინებულ პირობებს.

ფრენშაიზის უფლებებიდან გამომდინარე მას გარკვეული შეზღუდვები გააჩნია. ფრენშაიზერი ხელშეკრულებით უდგენს განსაზღვრულ საზღვრებს, რომელშიც ახალმა პროექტმა უნდა იმოქმედოს და ამით ახალი პროექტის მფლობელს გარკვეულ ჩარჩოებში აქცევს.

ჩვენს მიერ ჩამოთვლილი კინოფრანშიზის სუსტი მხარეების მიუხედავად, ფრენშაიზინგის მოდელი თავისი ეფქტიანობის, რისკისა და დანახარჯების სიმცირის გამო რჩება როგორც წარმეტებული ეკონიმიკური მოდელი.

ფრენშაიზინგი წარმოადგენს ხელშეკრულებას, ამიტომ როგორც ყველა ხელშეკრულებას აქვს თავისი პირობები და რაც მთავარია ვადები. კინოფრანშიზის ხელშელრულება შეიძლება შეწყდეს მოქმედების ვადის გასვლის გამო. ხელშეკრულების შეწყვეტა ვადაზე ადრე შეიძლება თუ არსებობს მხარეთა თანხმობა ან მხარეთა მიერ ხელშეკრულების არსებითი პირობების დარღვევის შემთხვევა. ხელშეკრულებაში განსაზღვრული უნდა იყოს ხელშეკრულების ვადის გასვლის შემდეგ მხარეთა უფლებები და მოვალეობები. მხარეებისთვის ამ პირობების ჩართვა ძალიან მნიშვნელოვანია.

ხელშეკრულების დასრულების შემდეგ ფრენშაიზერის ინტერესია, რომ მას ახალ პროექტში ჰყავდეს ახალი ფრენშაიზი და არავითარი სურვილი არა აქვს ბაზარზე გაუჩნდეს კონკურენტი (მისი ყოფილი ფრენშაიზი), რომელსაც უკვე კარგად აქვს ათვისებული ფრენშიაზერის გამოცდილება და შეუძლია შექმნას ახალი დამოუკიდებელი პროექტი ყოველგვარი კინოფრანშიზის გარეშე. აქედან გამომდინარე, ყოფილ პარტნიორებს შორის, შეიძლება მოხდეს ინტერესთა შეჯახება, ამიტომ მხარეებს შეუძლიათ აწარმოონ მოლაპარაკება (ამ საკითხს წყვეტს „საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი“–ს მუხლი ლოიალური კონკურენციის შესახებ. აგრეთვე ევროკომისიის რეგულაციები - 1984/83 21.06.1983, 4087/88 30.11.1988 და „მწვანე წიგნი ვერტიკალური შეზღუდვების შესახებ ევროპული თანამეგობრობის კონკურენციის პოლიტიკაში“ (Green Paper on Vertcal Restraints in EC Competition Policy)). ამ დებულებით რეგულირდება ვერტიკალური შეთანხმებების (ფრენშაიზინგის ხელშეკრულება ეკუთვნის ვერტიკალურ შეთანხმებებს) ურთიერთობა სხვა კანონებთან. კეძოდ, ამ რეგულაციის მიხედვით ზუსტად არის განსაზღვრული, ფრენშაიზინგის ხელშეკრულების დროს, თუ როდის შეიძლება იქნეს დაშვებული კონკურენციის შეზღუდვის გამოყენების ან არგამოყენების შემთხვევები.

ამ საკითხის ირგვლივ არსებობს სხვადასხვა მოსაზრებები. სპეციალისტთა ერთი ნაწილის აზრით ვერტიკალურმა შეთანხმებებმა შეიძლება ხელი შეუშალოს კონკურენციის განვითარებას. ჩვენი გადმოსახედიდან ვერტიკალური შეთანხმების კანონის ჩარჩოებში მოქცევით, არა თუ ხელი შეეშლება, არამედ უფრო დახვეწილ და ჩამოყალიბებულ სახეს მიიღებს კონკურენციის შემდგომი განვითარება. ანტიკონკურენტულ ეფექტს მხოლოდ იმ შემთხვევაში ექნებოდა ადგილი, თუ იარსებებდა ბარიერები ბაზარზე შესვლისთვის, რაც, რა თქმა უნდა, არ ახასიათებს ჩვენთან არსებულ ღია საბაზრო ურთიერთობებს.

                                                                   ზაზა მინდიაშვილი (Art Economics ge)